Lady Montagu ve Şifacı Kadınlarımız

Konuk yazarımız Suzan Bayazıt, pullar ve efemera üzerinden kadın tarihi incelemelerini 1700-1750 dönemi ile sürdürüyor: Çiçek aşısını, Osmanlı gezisi sırasında gördüğü pratikler sayesinde İngiltere ile tanıştıran Lady Montagu ve bugün isimleri bilinmeyen, dönemin sağlık emekçisi şifacı kadınlarımızın hikâyesi.

Görsel: Türk elbisesi içinde Lady Montagu. (Detay)

Son 1 yıldır aşı konusundaki endişeleri dile getiren pek çok yazı okuduk. Bundan 300 yıl önce, III. Ahmet döneminde Edirneli kadınların hafif çiçek hastalığı geçiren çocuklardan aldıkları canlı mikrobu hamamda diğer çocuklara iğne türü bir aparat ile enjekte ettiklerini söylesem inanır mıydınız?

Osmanlı döneminde hastalık önleyici tedbir ve pratiklere ait delilleri pul tarihimizde bulmak mümkündür. Çiçek aşısının ilk olarak Edirne’deki Sokullu Mehmet Paşa Hamamı’nda, kadınlar tarafından hastalığın hafif seyrettiği hasta çocuklardan bir tür iğne vasıtasıyla hasta olmayan çocuklara enjekte edilerek uygulandığını biliyoruz. Jenner’in ilk ineği aşıladığı 1796 yılından yaklaşık 80 sene önce gerçekleşen bu olayın kaynağı ise İngiliz bir kadın yazarın günlükleri.

İngiltere’de aristokrat bir aileye mensup olan ve Lady Montagu olarak da bilinen Lady Mary Worthley Montagu, 1717 yılında büyükelçi olan kocasıyla birlikte Edirne’de sultana ait bir evde konaklar. Osmanlı İmparatorluğu’na gelmeden önce de bir yazar olan Montagu, ziyareti süresince hatıralarını kaleme alır. Tarihte çok daha önce de aşılama pratikleri olduğu halde çiçek hastalığının Edirne’de deneyimlediği şekilde önlenebileceğini öğrenen ilk kişi olur. Kendi çocuğunu da korkmadan aşılatır, aşının İngiltere’de de geliştirilmesi için çaba sarfeder.

Aynı dönemlerde aşı ile ilgili diğer bir yazı da Fransız yazar ve seyyah (Bay) Aubry de La Motraye’ye aittir. Fanny Davis’in Yapı Kredi Yayınları’ndan çıkan Osmanlı Hanımı kitabında, De la Motraye’nin Through Europe, Asia, and into Parts of Africa (1723, 2 kitap s.75) isimli kitabından alıntılanan bölüme bir bakalım:

İlk önce, dört-beş yaşlarındaki bir kız çocuğu; kurutulmuş meyve, yaprak ve kökleri kaynatılarak elde edilen bir karışımla arınmış ve çiçek çıkarmaya başlamış dokuz ya­şındaki bir erkek çocuğunun yanına getirilmişti. Yaşlı bir kadın; birbirine bağlanmış üç iğneyi kızın göbek deliğine, kalbi üzerinde bir noktaya, karnına, sağ bileğine ve sol ayak bileğine kan gelinceye kadar batırmış ve ardından bu noktalara oğlanın çi­çek irinini zerk etmişti. Daha sonra bu noktaları melekotu yaprağı ve kuzu derisiyle sarmıştı. Bunun ardından anne, kızını deriyle sarıp sarmalayıp eve götürmüştü. Evde sıcak tutulan kız, dört beş gün kadar, muhtemelen çiçek kendini düşük bir düzeyde gösterinceye değin hafif bir beslenmeye tabi tutulmuştu. Bunun yaygın olarak uygu­landığını gören De la Motraye’a göre kimse bu göreneğin ne kadar eski olduğunu bil­miyordu. Güzel bir kız çocuğu olan aileler, çiçek hastalığına yakalanmış bir çocuk bulmak için bir günlük yol katediyordu. Böylece, kızları bu hastalığa karşı aşılanabi­liyordu.

Mektupların kadın tarihindeki önemi

Lady Montagu’nun mektupları özellikle kadın araştırmacılar için oldukça önemlidir. Bu mektupları konu edinen uluslararası akademik yayınlar sayesinde öğreniriz ki; Montagu saraydaki kadınlar gibi yaşar, aynı kıyafetlerle dolaşır ve kendi çocuğununa aşı yaptırır. Üstelik doğulu kadını, diğer oryantalist seyyah ve yazarların tasvir ettiği gibi köle gibi göstermez. Hatta bu kadınların daha bile ileride olduğunu anlatır.

Lisa Lowe, bu mektuplardan yola çıkarak Montagu’yu, kadınların hayatına ayna olması bakımından feminist bulur. Fanny Davis ise, yukarıda değindiğimiz kitabında, Montagu’nun kitabını en erken Osmanlı evi anlatısı olarak tespit eder. Montagu’nun yaşadığı devirde kolonyalist bir bakış açısı vardır ancak 19. yüzyılda olduğu gibi, oryantalist bakış açısı henüz bir popüler kültüre dönüşmemiştir. Bunda, o devirdeki seyyahların sayısının çok daha az olması da etkilidir.

19. yüzyılda şarkiyatçılık ve oryantalist erkek bakış açısı; kendi ülkelerinde kadını daha ileride görürken -ki değildir- doğudaki kadınların bedenlerini birer arzu nesnesi olarak yansıtır. Aynı zamanda, kendileri bu kadınların kurtarıcısı rolündeki birer kahraman ve medeniyetin yılmaz temsilcileridir. Bu devirde kartpostal koleksiyonları ve ressamların eserleri sayesinde dozu zamanla artan ırkçı ve cinsiyetçi bir popüler kültür oluşur.

Sonrasında, kadın çalışmalarının önemli bir konusu haline gelen post emperyalist incelemeler akademik çalışmalarda hız kazanır. Kadın tarihindeki sanatsal bakışa farklı yorumlar getiren bir kitap, 1982 yılında Fransa’da oryantalist bir resim sergisini inceleyen Amerikalı sanat tarihçisi Linda Nochlin tarafından yayınlanır. Kadınlar, Sanat ve İktidar isimli 1983 tarihli bu kitap, 90’larda kadın tarihinin yazılmasına büyük katkıda bulunur.

Sosyal statüsü aynı olan kadınların görüşü yazılırken bir yandan saraydan olmayan kadınlarla Avrupa’da aynı statüde olan kadınların karşılaştırılması göz önünde bulundurulmalıdır. Mesela, Montagu’nun bahsettiği hamamda çalışan ebe ya da şifacı dediğimiz kadınlarla aynı dönemde Avrupa’da yaşayan kadınları ele alırsak; şifacı kadınlarımız aşılarla uğraşırken İngiltere’de ve Avrupa’da kilise eli ile cadı avı olarak bilinen kadın katliamının oldukça yaygın olduğu görülür. Cadı avı sadece katolik değil, protestan kilisesi tarafından da desteklenmiştir. Bu açıdan Lady Montagu’nun İngiltere’deki tıp camiasını çiçek aşısına ikna edebilmesi oldukça ilginçtir.

Bu devre ait bir diğer önemli belge ise, genç yaşta seyahatleri ile bilinen ressam Cornelis de Bruijn’in, 1700’lerin başında yazdığı Küçük Asya’ya Gezi  (Voyage au Levant L’asie Mineure) kitabıdır.

Bruijn, çeşitli sosyal statüde kadınlar hakkında yazmış ve bu kadınları resmetmiştir. Bitkilere dair yazı ve resimlerin de yer aldığı bu kitabın kadın tarihi araştırmacıları ve -endemik bitki tarihi açısından-  çevre araştırmacıları tarafından incelenmesi  önemlidir.

İlginizi çekebilir

• Bağışçılık Tarihimizden bir «Kadın Hakları» Kampanyası
• Pul Tarihinde Kadının Görünümü
• Ursula K. Le Guin, 2021 Posta Pulu ile Anılıyor
• Fahrelnissa Zeid’in Doğumunun 100. Yılında Bir Kitap ve Sergi
• 1902’den «Geleceğin Kadınları» Kartpostalları
• Eski İstanbul’un Kadınları (Galeri)
• İstanbul’un Mesireleri
• Bavuldan Çıkan Dia Pozitifler
• Türk Mata Hari «Emine Adalet»
• Maryam Şahinyan ve Foto Galatasaray

İlgili ürünler