Yarmayanlar: Üç Kuşak Sanayici Bir Ermeni Ailesi

Türkiye’de üç kuşak boyunca sanayicilik yapan, karşılaştıkları binbir güçlüğe rağmen imalat tutkusu ile üretmeye devam etmiş Yarmayan Ailesi‘nin hikâyesi.

Kaynak: Toplumsal Tarih, Gülay Dinçel “Yarmayanlar: Üç Kuşak Sanayici Bir Ermeni Ailesi”, Eylül 1999

Görsel: Yarmayan Ailesi, 1910 civarında, Tokat’ta. Harutyun Yarmayan (1), Armenuhi Elmon Yarmayan (2), Terez Yarmayan (3), Armenuhi Elmon Yarmayan’ın yakınlarından Dedi Setanciyan (4). Mihran Yarmayan önde en sağda, Harutyun Yarmayan’ın diğer çocuklarıyla birlikte.

Türkiye’de üç kuşak boyunca sanayicilik yapan bir aile ya da sermaye grubu ile karşılaşmak oldukça güç. Bugünün büyük sanayi gruplarının tarihlerini Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar taşımak mümkün olsa bile sanayiye geçişleri ancak 1950’li, 60’lı yıllarda gerçekleşiyor. Önce ticari faaliyet, arkasından sınai faaliyet geliyor.

Peki çok cılız da olsa Cumhuriyetin ilk yıllarında sanayici bir kuşaktan söz etmek hiç mi mümkün değil? Bir kuşak olarak mümkün değil, ancak tekil imalatçılardan söz etmek mümkün. İmalatçı tanımlaması da daha çok zanaatkârlıkla sanayicilik arasında bir konumlanışa işaret ediyor. Bu imalatçılardan üç kuşak boyunca devam edebilen üstelik ölçek büyüterek bugünlere gelebilen çok az. Yarmayan ailesi bu nadir örneklerden biri. 1922 yılında dede Harutyun Yarmayan‘ın Perşembe Pazarı’nda başladığı imalatçılığı önce oğul Mihran bir fabrikaya taşır, ardından da torun Arsen bu atölye irisi fabrikayı modern bir işletme haline getirir.

Tokat’tan İstanbul’a, Tarımdan Ticarete

Yarmayan ailesinin köklerini 19. yüzyıl başlarında Tokat‘a kadar götürmek mümkün. 1934’teki Soyadı Kanunu’ndan sonra “Yarman” şeklini alacak olan soyadları “Yarmayan”ı da temel geçim faaliyetlerinden almışlar. “Yarmayan” buğday yarmacısı demek; aile değirmencilikle uğraşmaktadır. Değirmencilik dışında bağcılık başta olmak üzere tarım da temel uğraşılardan biridir.

Yarmayanlar 20. yüzyıl başlarında tüm faaliyetlerden elde ettiği gelirle yörenin varlıklı, ileri gelen aileleri arasında sayılmaktadır. Arşak Alboyacıyan’ın Badmutyun Yevtogyo Hayots (“Tokat Ermenileri Tarihi”, Kahire, 1952) adlı kitabında, büyük dede Abraham Yarmayan‘ın 1882 yılında Tokat’ta kilise yönetim kurulu üyesi, 1908 yılında manastırın yönetim kurulu üyesi, 1914 mebus seçimlerinde ise müntehib-i sani olduğu bilgisi bulunmaktadır.

1915 Ermeni Tehciri öncesinde Yarmayanlar kalabalık bir ailedir. Çocuk ve torunlarla 20 kişiyi geçen aile Tokat’ta Sulu Sokak’taki büyük bir konakta yaşamaktadır. Yazları ise Malkayası’ndaki bağevlerinde geçirirler. Yarmayan ailesinin fertleri eğitimlerini Tokat’ta bulunan Amerikan Koleji‘nde alırlar. Her ne kadar ilk eğitimden ibaret de olsa o dönemin koşullarında Batılı bir eğitimden geçmek azımsanabilecek bir durum olmasa gerek. Harutyun Yarmayan’ın kardeşlerinden Minas Yarmayan daha da ötesini gerçekleştirir, Beyrut’a giderek eğitimine devam eder. 1906 yılında Amerikan Üniversitesi Tıp Fakültesi‘nden mezun olan Minas Yarmayan Ermeni Tehciri sırasında Erzincan Aziziye Hastanesi’nde askeri tabip olarak çalışmaktadır.

Doktor Mezburyan’ın Ermeni Kökenli Doktorlar (1957, s. 243) adlı kitabında ve İstanbul’da Ermenice olarak yayımlanan Nor Gyank (Yeni Hayat) adlı gazetenin 1.2.1918 tarihli nüshasında yayımlanan Şehit Verilen Ermeni Doktorlar başlıklı yazıda Minas Yarmayan’ın Erzincan Aziziye Hastanesi’nde kolları hemşireler tarafından tutularak zorla ilaç zerk edilmek suretiyle öldürüldüğü belirtilmektedir.

1915 tehcirinde aile Tokat’ı terk etmez; konakta saklanma kararı alır. İki istisnayla; birincisi yukarıda sözü edilen Erzincan’da doktorluk yapan Minas Yarmayan, ikincisi üç çocuğu ve eşiyle Harutyun Yarmayan.

Konağın altında gizli bir sığınak bulunmaktadır. 6-7 aylık yiyecek stoğu ile yaklaşık 17 kişi burada saklanır. Hepsi ölümle tanışır, kurtulan olmaz. Eşi ve çocuklarıyla beraber ormanda saklanan ve tanınmamak için kadın kıyafetiyle dolaşmak zorunda kalan Harutyun Yarmayan ise sağ kalmayı başarır.

1916 yılında Harutyun Yarmayan ve ailesi Tokat’a geri döner. Tehcir olayı büyük servetlerin el değiştirmesine de yol açmıştır. Yarmayanlar mülklerinin büyük bölümünü geri alamasalar da başlangıçta oturdukları konağı ve bağevini geri almayı başarırlar. Ancak bir süre sonra, dönemin yükselen isimlerinden, Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti yöneticilerinden muhtar Yoğurtçuoğlu, Harutyun Yarmayan’ın eşi Armenuhi Elmon Hanım’ı kaçırır. Ancak bağevi de Yoğurtçuoğlu’na terk edilerek büyükanne kurtarılır. Bu olayın da ardından aile Tokat’a terk eder ve 1920 yılında İstanbul’a gelir.

Arsen Yarman’ın elinde o dönemden kalma 80’i aşkın tapu var. Tokat’tan ayrılırken aile bu kadar mülkten de yoksun kalmış olur. Ancak Arsen Yarman, ailenin İstanbul’a geldiğinde maddi anlamda çok sıkıntı çekmediğini, bir miktar altının elde kalmış olduğunu söylüyor.

Hurda Alım-Satımından İmalata

Harutyun Yarmayan İstanbul’da oğlu Mihran’la birlikte hurdacılık yapmaya başlar. Bugünkü Çırağan Oteli, eski Şeref Stadı’nın bulunduğu yerde İngilizlerden aldıkları malları satarak hurda ticareti yaparlar. 1924 kritik yıl olur; ticaretten imalata geçiş yılı. Hurdacılıktan imalata geçilir. Perşembe Pazarı’nda demir mamul üretimine başlanır. Başlangıçta tek dükkân varken, zaman içinde 2-3 dükkanları olur. Buradaki üretim yapısını sanayi olarak nitelemek yanlış olacaktır, usta-çırak ilişkisine dayalı zanaatkarlığı biraz aşmış bir imalat yapısından söz etmek daha doğrudur.

Baba Harutyun Yarmayan’ın da, oğul Mihran Yarmayan’ın da teknik ya da mühendislik eğitimi yoktur. Ancak, sonraki yıllarda daha da artacak olan imalat tutkusu kanlarında vardır. Tokat’ta Amerikan Koleji bulunmasına ve ailenin bir bölümü burada okumasına rağmen, okul çağı savaş ve tehcir gibi olağanüstü durumlar içinde geçen Mihran Yarmayan doğru düzgün eğitim alamaz, o yıllarda henüz yabancı dil de bilmemektedir. Fransızcayı 45 yaşından sonra öğrenir.

Yarmayan ailesi Istanbul’a ilk geldiğinde Harbiye’ye yerleşir. Uzun yıllar burada otururlar. Yazları ise Yakacık’ta kalırlar.

1920’li yıllar Cumhuriyetin kuruluş yılları, toplu iğneden çiviye, basmadan kunduraya, şekerden çimentoya kadar her şeye çok büyük talep vardır. Bunları üretmek de dışarıdan almak da çok güçtür. Nasıl üretilecek? Neyle alınacak? 1920’li yıllar biraz dışarıdan alarak, biraz da özel sektörün bir şeyler üretmesini bekleyerek/destekleyerek geçer. 1930’lar değişen uluslararası konjonktürün de etkisiyle devletçilik yılları, yani devletin sanayiye el attığı yıllar olur. Osmanlı’dan devralınan bir imalat sanayii var mıdır? İki savaş, hem maddi birikim olarak hem de bilgi birikimi olarak ortada pek de bir şey bırakmaz. Bir süreklilik elbette var, sıfırdan başlandığını söylemek abartı olacaktır. Ancak ihtiyaçlarla var olan arasındaki açı çok geniştir.

Yarmayanların imalat serüveninde, cesaretleri kadar bu boşluk da çekici olur. Harutyun Yarmayan ve oğlu Mihran Yarmayan, nal, çivi, kazma, yaba, bel, tırmık, semer, eyerden sobaya, kovadan baltaya, atlı çöp arabasından arazöz üretimine 1920’lerin ortasından 1930’ların sonlarına kadar önemli bir mesafe kaydederler. Bu tür demir mamullerin yanı sıra döküm-kaynak işlerinde de ustadırlar.

İngiltere Kralı VIII. Edward‘ın 1936 yılında İstanbul’u ziyareti sırasında Sirkeci Garı’nda hazırlanan “Hoşgeldiniz” tabelası, Harutyun Yarmayan’ın üretimidir. 1938’de Atatürk’ün ölümünün ardından Dolmabahçe Sarayı‘nda naaşının konduğu katafalkın etrafına yerleştirilen pirinç meşalelerin Mihran Yarmayan tarafından yapılmış olması ise aile için hâlâ bir övünç kaynağıdır.

1931 yılına gelindiğinde Mihran Bey hem babasının yanında çalışır, hem de başkalarıyla ortak ayrı bir işi vardır. 1931-43 arasında bu şekilde çalışır. İkinci Dünya Savaşı yıllarında ordu için etüv (buharla dezenfeksiyon makinesi), sis bombası, hava defi lambası (projektör), istihkâm kazması üretirler.

Mihran Yarmayan ilk hava defi lambasını ürettikten sonra Perşembe Pazarı’ndaki işyerinin çatısında bir deneme yapar. Sansaryan Han’dan görülür. Gelip Mihran Bey’i apar topar götürürler. Düşmana işaret verdiği düşünülmüştür. Ordu’nun devreye girmesine rağmen iki günde zor çıkar.

Çivi, Kova, Kazma Derken Makine Üretimi

Etüv ise bu sürecin her anlamda en kritik üretimi olur. Öncelikle etüv, işle ilgili bir dönüm noktasıdır, demir mamulden makineye geçmiş olurlar. Diğer yandan etüv üretimi ailenin başına gelecek olan bazı olumsuzlukların da başlangıcıdır. Ailenin kanısına göre, Mihran Bey’in 1943’te Aşkale‘deki çalışma kampına gönderilmesine etnik kimliğinden daha çok etüv neden olmuştur.

Etüvün Almanya’dan ithal edildiği 1930’lu yıllarda Mihran Yarman fabrikalarında bir numune üreterek etüvü askerlerin bitlenmiş elbiselerinin temizlenmesinde yaygın olarak kullanan Silahlı Kuvvetler yetkililerine götürür. Ürettiği malla ilgilenilmediğini görünce Mihran Bey başka bir yönteme başvurmaya karar verir. Açılan etüv alım ihalesine, üretici firmanın Türkiye’de bir mümessilinin bulunmasına rağmen, Mihran Bey, kendisini firmanın Orta Şark mümessili olarak göstererek ve sahte teminat mektubu bularak katılır. Çok büyük fiyat kırarak ihaleyi kazanan Mihran Bey daha ileri gitmek istemez, askeri yetkililere giderek “Ben yerli üretimin ispatı adına sahtekarlık yaptım, beni ne yaparsanız yapın” der. Bu durumda ihale iptal edilir.

5-6 ay sonra ise yerli alıma gitme kararı verilir. Ancak Mihran Bey’in daha önce hazırlayıp verdiği dosya bulunamaz. Dolayısıyla Mihran Bey’e de ulaşılamaz. Bunun üzerine Genelkurmay, İstanbul Emniyet Müdürlüğünden Mihran Yarman’ın bulunup Ankara’ya getirilmesini ister. Apar topar alınıp, ellerinden zincirlenerek hayvan katarıyla Ankara’ya sevk edilen Mihran Bey, dönüşü olmayan bir yolculuğa çıktığını sanır. Mihran Bey ancak, daha önce etüv ihalesi sırasında muhatap olduğu paşanın karşısına çıkarılmak üzere at arabasıyla Genelkurmay’a girerken durumu anlayarak rahatlar. Paşa da Mihran Bey’in halini görünce “ne yaptınız adama?” diye sorar. Maceralı biçimde de olsa ilk etüv siparişi bu şekilde alınmış olur.

1939-42 arasında orduya başka şeylerin yanı sıra etüv de üretirler. Bu dönemde Yarmayanlar neredeyse tamamen orduya üretim yapmaktadır. Savaş yıllarında Yarmayanların işyerinde çalışıyor olmak bir nevi askerlik yapmak sayılmaktadır. Ordunun ihtiyaçlarını karşılamak için çalışmanın askerlik yapmakla eşdeğer tutulduğu, savaş dönemine özgü bu uygulamanın kapsamında Yarmayanların işyeri de vardır.

Ancak 1942 yılına gelindiğinde dönemin Istanbul Defterdarı Faik Ökte, Mihran Bey’i çağırır ve “Yeni etüv ihalesi açılacak, ama sen katılmayacaksın” der. Mihran Bey’in nedenini sorması üzerine, kendisinin bir yakınının ihaleye katılacağını belirtir. Mihran Bey ise etüv işinden çekilmeyeceğini söyleyerek ayrılır.

Kısa bir süre süre sonra Varlık Vergisi Kanunu çıkar. İstanbul defterdarının başkanlığında kurulan komisyon Harutyun ve Mihran Yarman’a çok yüksek miktarlarda vergi yazar. Baba-oğuldan istenen toplam miktar 1 milyon TL‘dir.

Bu kadar çok vergi istenmesini etüv ihalesindeki çekişmeye bağlayan Mihran Bey bir hışımla Defterdarlığa giderek Ökte’nin gırtlağına sarılır, masanın camını yumruklayarak kırar. Ökte masanın arkasındaki zile basıp jandarma çağırır. Mihran Bey’i Moda’daki toplama merkezine götürürler. Üç gün tek başına kalır. Varlık Vergisini ödeyemediğinden ötürü ilk alınan insan olmuştur. Aşkale’ye ilk karnede sevk edilir. Harutyun Yarman oğlunu bulamadan, Mihran Bey Aşkale’ye gitmiş olur. Arsen Yarman, bu olayları anlatırken “Üzücü olan yanlardan biri, vergi miktarına ilişkin rakamın hiçbir yerde doğru olarak bulunmayışı ve babamın kafile 1, no 1 götürüldüğünün hiçbir yerde yazılmayışı” diyor.

Mihran Yarman, bir yıla yakın kaldığı Aşkale çalışma kampında Kop Dağı ile Aşkale arasında posta görevi yapar. Yazın atla, kışın köpeklerin çektiği bir kızakla posta taşır. Arsen Bey’in babasından duyduklarına göre, kampta insanlar genelde yol inşaatında çalıştırılmaktadır; özel bir zulüm yoktur. Savaşın seyri değiştikten sonra çalıştırmayı da bırakırlar, serbest bırakılana kadar boş biçimde bekletirler. Mihran Yarman’ı Aşkale’de en çok etkileyen şey, 1924 Anayasası’nı hazırlayanlar arasında bulunan ve Türk Ocakları’nın İzmir şubesinde yöneticilik yapmış olan 80 yaşının üzerindeki Gad Franko‘nun da orada bulunmasıdır.

Varlık Vergisi ve Aşkale sürgünü Yarmayan ailesini maddi anlamda bitirir. Aşkale’den döndükten sonra 1943 yılında Mihran Yarman Ortaköy’de yeni bir yer kiralayıp her şeye sıfırdan başlar. Harutyun Yarman ise Varlık Vergisi’nden sonra çalışmayı bırakır. Hayata küsüp ölümüne kadar hiç konuşmaz. Ağzından günde en fazla 10 kelime çıkar.

1944 başında Ortaköy’de kiralanan yerde Kızıl Çelik fabrikası, Baboyan isimli bir ortakla beraber kurulur. Bu fabrika daha sonra Demir Çelik fabrikası olur. Bu fabrikada seri biçimde arazöz, çöp kamyonu, su tankı, asfalt tankı gibi mamuller üretilir.

40’lar, 50’ler boyunca bu tür mamullerin yanı sıra ilk akaryakıt tank ve tesisleri, ilk yerli asfalt tankı ve tesisleri, yükleme-boşaltma tesisleri de kurulur. 60’larda yükleme-boşaltma tesisi yapımına başlarlar. Haydarpaşa’da, İzmir Alsancak’ta TMO (Toprak Mahsulleri Ofisi) silolarına yükleme-boşaltma tesisleri yapılır. Kazlıçeşme-Dolmabahçe gazhanelerinin komple bakımı yapılır.

Makine Üreten Makine Üretimi

Mihran Yarman’ın iş hayatı boyunca temel prensibi yerli üretim‘dir. Her tür makinanın yapılabileceğini düşünmektedir. Yalnızca düşünmekle kalmaz, projeler hazırlar, modeller yapar, imal eder, dener. Mihran Bey’in hemen bütün işyerleri onun için büyük bir laboratuvardır; ticaret tutkusundan da öte bir tür “icat” tutkusu taşımaktadır. Sürekli yeni araştırmalar yapmanın, yeni makineler üretmenin peşinde koşar. 1940’lı yılların ortalarından 80’lere kadar yüzlerce makine üretirler. Bunların önemli bir kısmı sipariş üzerine bir defaya mahsus olmak üzere üretilmiştir. Tam anlamıyla 1989’dan sonra seri üretime geçilir; ki tek bir başlık olsa da -asfalt makinesi- hâlâ 50 çeşit makine üretiyorlar. Örnegin 1967 yılında Press Cold Buzdolabı Fabrikası üretime geçerken, buzdolabı üretiminde kullanılan bir makineyi bu fabrika için Yarmanlar üretir. Ülkenin ekonomik durumuna, ihtiyaca, açılan ihalelerin çeşidine göre üretim yaparlar.

Mihran Yarman bu teknoloji tutkusunun sonucu olarak bir dizi patentin de sahibi olmuştur. 1950’lerde önden yanmalı soba, 60’larda piramit şeklinde yemleme-sulama-havalandırma-atık alma üniteleri otomatik olan bir tavukhane projesi patentleri almıştır. Yarmanların sanayi faaliyetlerinin ilkleri de bulunmaktadır; ilk selektör üretimi, ilk otomobil ve kamyon şasesi (BMC’ye) üretimi gibi.

1944-60 arası iş hayatı açısından parlak yıllar olur. Ancak 1960’ta büyük bir darbe yerler. Çok büyük ve gizli bir NATO ihalesinin demir imalat ihalesini kazanırlar. Bu sırada 27 Mayıs Darbesi gerçekleşir ve imal ettiği mal elinde kaldığı için iş iptal edilir. Bu darbenin ardından kendilerini toplamaları 10 yılı bulur.

Fabrika 1956 yılına kadar Ortaköy’dedir, 1956’dan itibaren bugünkü yerine Topkapı’ya taşınır. 1944 yılından itibaren kriz dönemleri dışında fabrikada çalışan sayısı 150’nin altına düşmez.

Ailenin üçüncü kuşak temsilcisi Arsen Yarman, 1967 yılında İtalya’da Padova Üniversitesi’nde mühendislik eğitimine başlar. Ancak 1971 yılında işte kendisine duyulan ihtiyaçtan ötürü beşinci sınıfta okulu bırakıp döner. Arsen Bey’in ilk işlerinden biri işletme organizasyonu yapmak olur. Kendi ifadesiyle o güne kadar “büyük bir atölye” olarak yönetilmiş fabrika artık “modern bir işletme” olarak yönetilmeye başlar.

Arsen Bey de dedesi ve babası gibi birtakım ilklere imza atmıştır. Boğaziçi Köprüsü’nün yapımında kullanılan Türkiye’nin ilk öngerilimli beton kalıbı (300 tonluk) Yarmayanlar tarafından üretilmiştir.

Arsen Yarman, sanayi maceralarını şöyle özetliyor:

“1960’lara kadar römorktan asfalt tankına ‘ölü makina’ ürettik, 60’lardan sonra ‘canlı makina’ üretmeye başladık. 80’lere kadar ‘bilgi+beceri’ ayakta kalmayı sağlıyordu. Ancak artık güçlü bir sermaye birikimi olmadan ayakta kalmak imkansız.”

80’ler Yarman ailesinin iş hayatı açısından en zor yıllar olur. Özal yıllarının, sınai üretimi bir bütün olarak tehdit eden ekonomi politikaları, Yarmanları da oldukça fazla etkiler. Yıllar boyunca tüm darboğazlara karşın yapmadıklarını 1989 yılında yapmak zorunda kalırlar, küçülürler. Şu anda sadece asfalt makineleri üreten işyerinde yaklaşık 25 kişi çalışıyor.

Yazının dergideki orijinal halini görüntülemek için tıklayın.

İlginizi çekebilir

• İstanbul’un Kaybolan Bostanları
• Aşkale’ye Gidenler-Gitmeyenler
• Bellek Şişli
• Tünel: Pera’yı Galata’ya Bağlayan Asansör
• Türk Mata Hari «Emine Adalet»
• Maryam Şahinyan ve Foto Galatasaray
• Leon Bahar’ın Mektupları ve Bir Sürgün Hikâyesi
• Büyükada Rum Yetimhanesi’ni Yeniden Hatırlamak
• «Tarihin Ruhu» Programı
• Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi
• Osmanlı Fotoğrafçılığında Ermenilerin Rolü

İlgili ürünler